Với những ai yêu Đà Lạt không chỉ bằng cái nhìn du lịch thoáng qua mà bằng chiều sâu của hiểu biết văn hóa, Dinh Tỉnh trưởng cũ không đơn thuần là một di tích kiến trúc. Nó là biểu tượng sống động của lịch sử thuộc địa, là nơi chứng kiến những thay đổi xã hội và là điểm khởi đầu cho các ý niệm phát triển bền vững dựa trên di sản.
Dinh Tỉnh trưởng cũ Đà Lạt được xây dựng vào khoảng thập niên 1910–1920, trong giai đoạn đầu của công cuộc kiến thiết thành phố nghỉ dưỡng cao nguyên của người Pháp. Với lối kiến trúc tân cổ điển Pháp, dinh thự này nổi bật bởi các đường nét cân đối, mái ngói đỏ, cửa vòm và ban công rộng mở hướng ra rừng thông – biểu tượng của sự kết hợp hài hòa giữa con người với thiên nhiên. Vật liệu xây dựng chủ yếu là đá và gạch, mang lại cảm giác vững chãi nhưng không nặng nề. Những mảng tường màu vàng nhạt thanh lịch, cửa sổ cao và rộng, hành lang dài tĩnh lặng là các yếu tố thường thấy trong các dinh thự kiểu châu Âu ở vùng thuộc địa Đông Dương. Kiến trúc này vừa phục vụ cho chức năng hành chính, vừa như một không gian sống gần gũi, mang chất nghệ thuật và nhân văn.
Nằm trên một ngọn đồi cao giữa trung tâm Đà Lạt, Dinh Tỉnh trưởng cũ không chỉ có tầm nhìn bao quát toàn cảnh thành phố mà còn nằm ở vị trí giao điểm giữa các con đường huyết mạch của thời kỳ Pháp thuộc. Đây là nơi làm việc và cư trú của các vị tỉnh trưởng – đại diện quyền lực chính trị và hành chính của chính quyền thuộc địa tại địa phương. Sau này, dinh cũng được sử dụng bởi nhiều chính quyền khác nhau trong thời kỳ Việt Nam Cộng Hòa và sau giải phóng 1975. Không gian bên trong gồm các phòng làm việc, phòng khách lớn, khu ở và khu sinh hoạt. Một phần của dinh còn có hầm trú ẩn, thể hiện tính toán cẩn trọng của người Pháp trước các biến động quân sự.
Dinh Tỉnh trưởng trong dòng chảy ký ức là chứng nhân của những biến chuyển lịch sử. Qua hơn một thế kỷ tồn tại, Dinh Tỉnh trưởng chứng kiến không ít biến cố. Trong thời kỳ chiến tranh, đây từng là trung tâm quyền lực, nơi diễn ra các cuộc họp quan trọng về an ninh, chính trị. Sau 1975, dinh được sử dụng làm trụ sở của chính quyền cách mạng, rồi sau đó một thời gian dài bị lãng quên, đóng cửa, phủ bụi. Chính sự im lìm đó lại khiến dinh trở thành một biểu tượng ký ức rõ nét hơn. Những người dân Đà Lạt lớn tuổi vẫn thường kể về ánh đèn vàng hắt ra từ khung cửa của dinh vào những đêm sương mù – như ngọn lửa nhỏ giữ hơi ấm cho thành phố cao nguyên. Các kiến trúc sư, nhà văn hóa và nghệ sĩ lại xem nơi đây như một "kho tư liệu sống", nơi chứa đựng tầng tầng lớp lớp ký ức cần được phục dựng, gìn giữ và kể lại.
Đối với người Đà Lạt, Dinh Tỉnh trưởng cũ là biểu tượng của một thời kỳ quá khứ mang nhiều uẩn ức và cũng đầy thơ mộng. Có người nói: “Dinh như một tấm gương phản chiếu thành phố – không phải cái thành phố du lịch xô bồ hôm nay, mà là một Đà Lạt lặng lẽ, kiêu hãnh và hào hoa.” Nhiều nhiếp ảnh gia, nhà làm phim đã chọn dinh làm bối cảnh cho các tác phẩm của mình. Trong văn chương, dinh hiện lên như một nơi "giữ hồn phố núi", nơi mỗi bước chân trên hành lang gỗ đều vang lên tiếng vọng của quá khứ.
Năm 2022, dự án "Phục hồi Dinh Tỉnh trưởng" chính thức được khởi động, được đánh thức từ lãng quên và là sự trở lại của một di sản sống. Sáng kiến này do UBND tỉnh Lâm Đồng phối hợp với các nhà nghiên cứu, kiến trúc sư, nghệ sĩ và cộng đồng địa phương thực hiện. Với định hướng không chỉ bảo tồn mà còn “kích hoạt” di sản, Dinh Tỉnh trưởng cũ được mở cửa trở lại, trở thành không gian trưng bày, biểu diễn, giao lưu nghệ thuật và giáo dục cộng đồng. Dự án này không đơn thuần là phục dựng kiến trúc cũ. Nó là một cuộc đối thoại giữa cái cũ và cái mới, giữa tĩnh và động, giữa tường vôi lặng lẽ và tiếng bước chân người trẻ hôm nay. Những buổi biểu diễn âm nhạc đương đại, các lớp học vẽ, workshop nghiên cứu kiến trúc – tất cả diễn ra ngay trong lòng không gian từng là trung tâm hành chính cao nguyên cách đây trăm năm.
Sự sống mới thổi vào Dinh Tỉnh trưởng cũ chính là văn hóa cộng đồng. Khách đến dinh không chỉ để ngắm một ngôi nhà cổ, mà để lắng nghe câu chuyện của Đà Lạt qua nhiều lăng kính: nghệ thuật thị giác, lịch sử địa phương, dân tộc học, văn học, và các hình thức nghệ thuật ứng dụng khác. Những buổi triển lãm ảnh, chiếu phim tư liệu, hội thảo học thuật đã biến nơi đây thành một trung tâm đối thoại văn hóa. Giới trẻ Đà Lạt bắt đầu tìm đến dinh như một địa điểm để khám phá không chỉ bản sắc đô thị mà còn là chính bản sắc cá nhân qua mối liên kết với lịch sử.
Di sản và sự sáng tạo: Di sản không ngủ yên! Trong cách nhìn của các nhà quản lý di sản hiện đại, Dinh Tỉnh trưởng cũ không nên được giữ trong lồng kính. Di sản cần được "sống" – nghĩa là phải được tiếp tục kể lại, được trải nghiệm, được sáng tạo và đóng góp trở lại cho cộng đồng. Dinh Tỉnh trưởng không thể mãi là nơi để chụp ảnh lưu niệm rồi ra về. Nó cần là không gian giáo dục về đô thị học, về lịch sử thuộc địa, về sự đa dạng văn hóa. Dinh có thể trở thành bảo tàng sống về Đà Lạt – nơi học sinh, sinh viên, du khách, nhà nghiên cứu có thể tiếp cận tư liệu, tương tác và truyền cảm hứng. Trung tâm sáng tạo dựa trên di sản là tầm nhìn dài hạn cho Dinh Tỉnh trưởng cần gắn liền với mô hình "di sản sáng tạo" – nơi quá khứ là chất liệu cho sáng tạo hiện tại và định hình tương lai.
Dinh Tỉnh trưởng là cuộc đối thoại ba thời gian: Ký ức – Hiện tại – Tương lai: Lắng nghe ký ức để hiểu hiện tại, Dinh Tỉnh trưởng không chỉ là một "dinh thự". Đó là một "lời kể" bằng vật thể. Mỗi viên gạch, khung cửa, mỗi tấm ảnh cũ hay vết rêu trên tường đều là ký ức sống, cần được lắng nghe bằng sự tôn trọng và thấu hiểu. Những ký ức này giúp chúng ta soi sáng hiện tại – nhận diện các tầng văn hóa trong lòng thành phố, từ đó tái cấu trúc lại câu hỏi "Chúng ta là ai?". Sống trọn vẹn với hiện tại, hiện tại là thời điểm mà Dinh Tỉnh trưởng được sống lại trong lòng cộng đồng. Mọi người không còn nhìn dinh như một "di tích", mà là một phần đời sống của chính họ. Những đêm nhạc, lớp học, triển lãm… cho thấy di sản chỉ thực sự có ý nghĩa khi được hòa vào đời sống. là mơ về một tương lai từ di sản.
Tương lai của Dinh Tỉnh trưởng cũ – và của Đà Lạt – không thể cắt lìa khỏi quá khứ. Nhưng nó cũng không bị trói chặt trong cái nhìn hoài cổ. Từ những viên đá của thế kỷ 20, ta có thể xây nên tầm nhìn thế kỷ 21 – một Đà Lạt sáng tạo, bản sắc, bền vững và nhân văn. Di sản là cuộc sống, không phải bảo tàng. Dinh Tỉnh trưởng cũ Đà Lạt là nơi khởi sinh cuộc đối thoại không lời giữa lịch sử và tương lai, giữa những người đã khuất và thế hệ hôm nay. Nó nhắc chúng ta rằng: ký ức không chết, nếu chúng ta biết làm sống dậy ký ức bằng những hành động sáng tạo và đầy trách nhiệm. Giữa làn sương mờ Đà Lạt, dinh vẫn đứng đó – như một lời mời gọi, như một bức thư chưa kịp gửi đi – mời gọi chúng ta đến, lắng nghe, cảm nhận, và tiếp tục kể câu chuyện của thành phố trong hành trình đi tới tương lai.
