Dân tộc Chứt ở tỉnh Quảng Bình cũ, nay là tỉnh Quảng Trị hiện có khoảng 1.860 hộ với hơn 7.800 nhân khẩu, sống tập trung ở các xã vùng sâu, vùng xa, khu vực biên giới, nơi điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội còn nhiều khó khăn.
Lễ cúng giang sơn của người Rục Chứt ở xã Kim Điền, tỉnh Quảng Trị.
Người Chứt sống gần gũi với thiên nhiên, sinh hoạt du canh, du cư từ bao đời nay. Trong đời sống tinh thần của họ, rừng thiêng, núi đá không chỉ là nơi sinh tồn mà còn là cội nguồn văn hóa. Người Rục là tộc người của dân tộc Chứt từng sống trong hang đá, rừng sâu, nổi tiếng với nhiều nghi lễ và phong tục độc đáo, trong đó có lễ cúng Giang Sơn được tổ chức vào tháng 9 âm lịch hằng năm để cầu mùa màng tốt tươi, bản làng yên bình.
Trong nghi lễ này, già làng sử dụng 2 miếng tre nhỏ ném lên dao để xin keo, thể hiện lòng thành với thần linh. Họ mời các vị thần rừng, thần đất, linh hồn tổ tiên về chứng lễ, qua đó gắn kết cộng đồng, nhắc nhở thế hệ trẻ về trách nhiệm giữ rừng, giữ bản sắc văn hóa. Đây là một trong những nét văn hóa phi vật thể quý báu của người Rục nói riêng, người Chứt nói chung mà tỉnh Quảng Trị đang nỗ lực bảo tồn.
Theo tiến sĩ Nguyễn Thị Thanh Vân, Trường đại học Văn hóa Hà Nội khẳng định, trong lịch sử tồn tại và phát triển, đồng bào Chứt ở Quảng Bình cũ nay là tỉnh Quảng Trị đã xây dựng cho mình một nền văn hóa mang đậm bản sắc núi rừng với nhiều thành tố văn hóa đặc trưng, độc đáo. Nó phản ánh sự thích ứng, sáng tạo của con người với các điều kiện tự nhiên và xã hội, đồng thời thể hiện những khát vọng vươn lên của người Chứt trong cuộc sống.
Kho tàng văn nghệ dân gian của người Chứt khá phong phú, với nhiều làn điệu dân ca, như: Kà tưm, kà lềnh. Trong những ngày quây quần bên nhau cúng lúa mới, người Chứt hát cho nhau nghe bằng tiếng dân tộc mình trong tiếng đàn chơ ra bon. Đây là loại nhạc cụ duy nhất mà đồng bào còn lưu giữ được qua nhiều biến động của lịch sử.
Bản làng người Rục thuộc dân tộc Chứt ở xã Kim Điền, tỉnh Quảng Trị
Nhà của người Chứt có tính đặc trưng, phản ánh điều kiện tự nhiên cũng như phong tục tập quán của họ. Người A Rem, Mã Liềng và người Mày ở trong các nhà sàn thì người Sách, người Rục lại gắn liền với nhà trệt. Người Chứt cũng sở hữu các tín ngưỡng, phong tục tập quán khá phong phú. Hiện, đồng bào Chứt ở Quảng Bình nay là tỉnh Quảng Trị tổ chức định kỳ lễ cúng giang sơn với quy mô bài bản của một lễ hội, với ước mong cầu mưa thuận gió hòa.
Các nhà nghiên cứu đều cho rằng, dù đối diện với nhiều thách thức, đặc biệt là làn sóng du nhập của văn hóa hiện đại nhưng một số giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào, ở từng nhóm cộng đồng vẫn ít nhiều được lưu giữ, như: Nhà sàn truyền thống, luật tục, tri thức bản địa, vai trò của già làng, trưởng bản, các lễ hội cúng cơm mới, lễ, Tết, các điệu hát, các loại nhạc cụ…
Để đạt được thành quả này là một hành trình dài, trong đó, đồng bào Chứt qua nhiều thế hệ đã kiên trì gìn giữ, bảo tồn và phát huy những di sản mà cha ông để lại. Càng trân trọng hơn khi họ không chỉ phải đối mặt với những khó khăn, thiếu thốn về vật chất, vượt qua những thử thách khắc nghiệt của cuộc sống nhưng vẫn không quên gìn giữ những di sản tinh thần quý báu. Điều đó phản ánh lòng kiên cường và ý chí bền bỉ, là minh chứng cho sự tôn vinh giá trị văn hóa, truyền thống của một dân tộc trong bối cảnh hiện đại đầy biến động.
Ông Đinh Văn Chờ, một nghệ nhân ở bản Hóa Lương, xã Hóa Sơn, huyện Minh Hóa, tỉnh Quảng Bình, nay là xã Kim Điền, tỉnh Quảng Trị cho hay, người Chứt hôm nay không còn sống biệt lập trong rừng sâu, hang đá như thuở trước nhưng tinh thần của họ gắn bó với núi rừng, với nguồn cội vẫn luôn hiện hữu trong tiếng hát, lễ cúng, câu chuyện truyền đời. Những nét văn hóa đó nếu không được gìn giữ sẽ dần tan biến. Nhưng nếu biết cách phát huy, nó có thể trở thành tài sản quý báu, một nguồn lực để phát triển kinh tế, xã hội, khơi dậy lòng tự hào và ý thức cộng đồng.
Ông Đinh Văn Chờ cùng nhiều nghệ nhân, già làng, trưởng bản đã miệt mài sưu tầm các làn điệu dân ca thất truyền, khôi phục các lễ hội truyền thống và truyền dạy lại cho lớp trẻ, những người có vai trò then chốt trong việc giữ gìn văn hóa trong tương lai. Ông Đinh Văn Chờ mong muốn: “Văn hóa là nền tảng tư tưởng, tinh thần thúc đẩy sự phát triển của xã hội. Đảng và Nhà nước quan tâm nên bà con dân tộc Chứt rất vui mừng, phấn khởi. Ý nghĩa vô cùng quan trọng để làm sao phát huy, bảo tồn được giá trị văn hóa của người Chứt”.
Bên cạnh nghi lễ tín ngưỡng, người Chứt còn lưu giữ nhiều làn điệu dân ca, dân vũ, dân nhạc mang âm hưởng đại ngàn. Những bài hát bằng tiếng dân tộc được thể hiện trong các dịp lễ hội, cúng lúa mới, mừng nhà mới, cưới hỏi… luôn vang lên giữa núi rừng, hòa quyện tiếng đàn Chơ-ra-bon – loại nhạc cụ truyền thống duy nhất còn được lưu giữ đến ngày nay. Những lời ca, tiếng hát của người Chứt chứa đựng tình cảm sâu lắng, mộc mạc, như lời tâm sự của người thân, hay kể lại những câu chuyện đời sống thường nhật.
Ông Đinh Xuân Bàn, ở bản Yên Hợp, xã Thượng Hóa, huyện Minh Hóa, tỉnh Quảng Bình nay là xã Kim Điền, tỉnh Quảng Trị là người đam mê sưu tầm văn hóa dân tộc Chứt và được xem là “thư viện sống” về văn hóa truyền thống. Ông Bàn tham gia nhiều sự kiện văn hóa, chia sẻ những điệu đàn, câu hát, nghi lễ, phong tục cổ xưa; đồng thời vận động cộng đồng giữ gìn bản sắc trong sinh hoạt hằng ngày.
Một nghệ nhân người dân tộc Chứt biểu diễn đàn Chơ-ra-bon.
Ông Đinh Xuân Bàn cho biết, trong những ngày cúng lúa mới, người Chứt cùng quây quần và hát những bài hát bằng tiếng dân tộc trong tiếng đàn Chơ-ra-bon hay còn gọi là đàn ống. Cây đàn này là nhạc cụ duy nhất mà người Chứt còn lưu giữ được qua các biến động lịch sử. Cùng với tiếng đàn mang âm sắc độc đáo, du dương, những câu ca, bài hát của đồng bào dân tộc Chứt cũng mang bản sắc đặc biệt. Ông Đinh Xuân Bàn rất quan tâm gìn giữ những làn điệu dân ca của người Chứt: “Trước đây từ thời ông cha các giá trị này vẫn tồn tại nhưng sau này ông cha qua đời thì các giá trị này mai một. Việc sưu tầm và tìm tòi những giá trị mà cha ông truyền lại và sáng tác ra một vài làn điệu để lan tỏa, truyền lại bà con được biết về bản sắc dân tộc của mình như thế nào, con cháu sau này cũng biết và duy trì bản sắc văn hóa dân tộc Chứt và các làn điệu của địa phương”.
Tập huấn, truyền dạy văn hóa phi vật thể cho đồng bào dân tộc Chứt.
Việc gắn bảo tồn văn hóa dân tộc Chứt với phát triển du lịch là hướng đi phù hợp, giúp đồng bào không chỉ giữ gìn bản sắc mà còn tạo sinh kế, phát triển kinh tế. Nhiều địa phương tại tỉnh Quảng Trị đã phát huy, khai thác có hiệu quả các giá trị văn hóa đặc trưng này để xây dựng mô hình du lịch cộng đồng, du lịch sinh thái, du lịch trải nghiệm.
Bảo tồn văn hóa dân tộc không đơn thuần là giữ lại những gì xưa cũ mà còn là kết nối giữa quá khứ với hiện tại và tương lai. Với dân tộc Chứt, hành trình ấy đòi hỏi sự vào cuộc của cả cộng đồng – từ nghệ nhân, người dân cho đến các cấp chính quyền. Trong bối cảnh tỉnh Quảng Trị đang hướng tới phát triển bền vững, nâng cao đời sống đồng bào dân tộc thiểu số, thì việc bảo tồn văn hóa dân tộc Chứt gắn với du lịch không chỉ là một nhiệm vụ, mà còn là cơ hội để người Chứt vươn ra với bạn bè.
Ông Mai Xuân Thành, Phó Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Trị cho biết, kho tàng văn hóa dân gian của người Chứt rất phong phú, từ âm nhạc, lễ hội đến ẩm thực và kiến trúc bản làng. “Triển khai xây dựng các câu lạc bộ văn hóa dân gian ở địa bàn dân tộc Chứt sinh sống. Chúng tôi đặc biệt quan tâm vào địa bàn có 2 nhóm người sinh sống đó là người Rục và người Arem, đây là 2 nhóm người có dân số rất ít. Đồng bào cũng khôi phục được nhiều giá trị văn hóa phi vật thể của mình trong đó các làn điệu dân ca, dân vũ, dân nhạc đã được đồng bào ý thức hơn trong việc khôi phục, tổ chức biểu diễn, tập luyện và trao truyền từ các nghệ nhân rộng rãi ra bản làng của mình”.
Nhóm nghiên cứu của Viện Dân tộc học trong quá trình đi thực tế tại các bản làng đồng bào Chứt.
Tại hội thảo khoa học “Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của đồng bào Chứt ở tỉnh Quảng Bình cũ gắn với phát triển du lịch” do Sở Văn hóa và Thể thao ở tỉnh này tổ chức vào tháng 11/2024, các nhà nghiên cứu, nhà quản lý và doanh nghiệp du lịch đã mạnh dạn đề xuất một số hướng đi, mô hình khả thi nhằm phát huy nguồn lực tự nhiên và văn hóa của đồng bào Chứt để làm du lịch, như: Xây dựng mô hình làng du lịch sinh thái-văn hóa tộc người; mô hình du lịch trải nghiệm, khám phá cuộc sống trong các hang đá trước đây của người Chứt ở vùng lõi của Vườn Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng; tái hiện cuộc sống cổ xưa của người Chứt ở trong hang đá gắn với hoạt động du lịch trải nghiệm…
Đặc biệt là việc triển khai thực hiện Quyết định số 1719/QĐ-TTg, ngày 14/10/2021 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế-xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030, giai đoạn I từ năm 2021-2025. Trong đó, triển khai thực hiện có hiệu quả các nội dung Dự án 6 “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch”. Các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của đồng bào dân tộc Chứt bước đầu đã được khai thác, phát huy giá trị.
Một khi có chiến lược bài bản, dài hạn, có sự hợp tác giữa cộng đồng và doanh nghiệp, khi đó, những sản phẩm du lịch từ “vốn liếng” văn hóa sẽ là cách để “mở cửa” tương lai cho đồng bào Chứt, mang lại sự phát triển bền vững và tạo dựng những giá trị mới từ chính di sản văn hóa của mình.
