Món ăn“phượng hoàng tam sắc” là loại “sơn hào hải vị” gì, đặc sản ấy của vùng nào? Chắc du khách ở xa đến chưa biết. Thực chất “phượng hoàng tam sắc” không phải món ăn hàng “cao lương mỹ vị” mà là món thịt gà luộc chân quê trong bữa cơm của người dân vùng Đông Bắc bộ (Quảng Ninh). Song có khác, đó là giống gà ngon, được các đầu bếp tài ba chế biến khiến nó thăng hoa lên.
Món “phượng hoàng tam sắc” được chế biến từ thịt gà Tiên Yên, đặc sản của vùng Đông Bắc bộ nổi danh thương hiệu từ thời xa xưa, đã đi vào ngạn ngữ “Lợn Móng Cái-gái Đầm Hà-gà Tiên Yên”giống như “gà Tò-lợn Tó-vó Vạn Đồn…” ở vùng ven sông Hoá. Gà Tiên Yên được 2 đầu bếp là Nguyễn Đức Xuân và Đàm Quang Phiên của nhà hàng Hồng Hạnh chế biến, đưa đi dự cuộc thi đầu bếp thế giới về ẩm thực Quảng Đông tại Malaysia năm 2023, gọi là món “phượng hoàng tam sắc” đã đăng quang giải Bạc.
Gà Tiên Yên là giống gà cổ điển, phân bố ở vùng bán sơn địa ven biển và khu vực rừng núi Đông Bắc bộ, đặc trưng tiểu vùng khí hậu lạnh, gió mùa, biên độ thời tiết chênh lệch sâu, như ở phía Đông Nam tỉnh Lạng Sơn và Đông Bắc tỉnh Quảng Ninh. Gà Tiên Yên thuần chủng chân nhỏ, ngắn, có màu vàng nhạt; mào đơn như cờ xí, gọi là mào cờ. Lông gà cả trống lẫn mái thường có màu hoa mơ, trên đỉnh đầu và dưới cằm có chòm lông, người địa phương gọi là gà râu hay còn gọi là gà công. Gà mái trưởng thành trung bình nặng 1,6kg-1,8kg, gà trống trưởng thành nặng khoảng 2,6-2,8kg, gà sống thiến nặng trên 3kg…nhỏ như giống gà ri ở xã Lạc Thủy, của tỉnh Phú Thọ.
Tiên Yên có phải là nơi phát sinh giống gà thượng hạng này không? Truyền thuyết thời mông muội trời ban giống gà đặc biệt này cho dân, quả trứng gà đầu tiên được ấp ủ và sinh ra bởi tinh khí trời đất tại ngọn thác Pạc Sủi. Thác cao 16 tầng ở khu rừng già của một bản nhỏ người thiểu số, nay thuộc xã Tiên Yên. Nhưng đây là huyền thoại, còn khoa học có thể giống gà này sinh ra từ đặc trưng của môi trường, tiểu vùng khí hậu Đông Bắc bộ. Tiên Yên từng là thủ phủ của vùng Đông Bắc bộ, khi ấy sơn hào hải vị đặc sản quý hiếm thường tập trung về tỉnh lỵ. Như than đá Hongay nổi tiếng thế giới hàng trăm từ thời thuộc Pháp, nhưng bao gồm cả vùng mỏ Hồng Quảng (Quảng Ninh).
Tục truyền gà Tiên Yên là sơn hào tiến Vua. Nhưng gà trọng lượng nhỏ, năng suất thấp, không cạnh tranh thị trường được với các giống gà tăng trọng, gà công nghiệp, nên nhiều vùng bị tuyệt chủng. Như phường Hoành Bồ mất hẳn thương hiệu gà chợ Trới về giống gà này. Năm 2021, thành phố Hạ Long (cũ) đầu tư hàng trăm tỷ đồng cho dự án nuôi gà Tiên Yên ở các xã vùng cao, đồng bào dân tộc ít người trong chương trình nông thôn mới, nhưng đã không thành.
Huyện Tiên Yên (cũ) địa phương năng động, đã đăng ký bản quyền và chọn giống gà râu là đàn gia cầm mũi nhọn, trong phát triển kinh tế chăn nuôi ở đại phương. Năm 2014, Sở Khoa học-Công nghệ Quảng Ninh chứng nhận nhãn hiệu gà Tiên Yên. Ngày 23/1/2018, địa phương công bố công cụ nhận diện thương hiệu gà Tiên Yên; theo đó, dán tem điện tử và đeo nhẫn truy xuất nguồn gốc sản phẩm OCOP gà Tiên Yên. Trong Tuần Văn hóa-Thể thao các dân tộc vùng Đông Bắc lần thứ IV, đã mở Hội thi: “Vua gà”, “Gà hoa hậu”, “Gà cặp đôi”, “Gà sống thiến đẹp” và trở thành nét văn hóa khuyến nông thường niên ở đại phương.
Gà Tiên Yên (Quảng Ninh) đứng thứ 10 trong top 50 món ăn đặc sản nổi tiếng Việt Nam, mà năm 2012 Trung tâm Sách Kỷ lục Việt bình chọn. Năm 2024, UBND tỉnh Quảng Ninh phê duyệt đề án “Bảo tồn nguồn gen gà Tiên Yên” với kinh phí khái toán hơn 7,2 tỷ đồng. Năm 2025, đàn gà Tiên Yên xuất chuồng ước đạt 1 triệu 500 ngàn con, sản lượng thịt hơi đạt khoảng trên 6.500 tấn. Gà Tiên Yên không phải là của hiếm, song cũng có phân khúc tiêu dùng, du khách sành ẩm thực cần tìm hiểu và thưởng thức trong cơ hội đến Quảng Ninh dự “Ngày Lữ hành Việt Nam 2025”.
Hình ảnh gà Tiên Yên thuần chủng:
Cặp gà mái tơ, nậm ba kích tím...gặp bạn hiền dễ lên tiên.
