Trăm nghe không bằng một thấy,
Trăm thấy không bằng một sờ.
Để rồi tại Cúc Phương, chúng tôi bắt đầu hành trình đi tìm câu trả lời cho ý nghĩa thực sự của những phong trào bảo tồn thiên nhiên – những chiến dịch bảo vệ động vật hoang dã vốn xuất hiện dày đặc trên mạng xã hội, nhưng lại quá xa vời với cuộc sống đô thị, nơi những tòa nhà cao tầng đang dần khiến con người quên đi hơi thở của rừng xanh.
Và tất cả, bắt đầu với những sắc xanh…
- Màu xanh của rừng
Sở dĩ năm người chúng tôi đặt chân lên hành trình thăm thú Cúc Phương cốt ban đầu chỉ vì một video ngắn trên Tiktok với tựa “Mùa bướm ở Cúc Phương”. Tôi dám chắc ngoài chúng tôi, người trẻ nào nghe câu “từng dòng suối bướm chao lượn trong không gian xanh ngát đại ngàn” cũng tò mò và háo hức được tới đây “sống ảo” vô cùng. Vì vậy mà những cụm từ như “bảo vệ rừng - động vật”, “bảo tồn”, “giải cứu”, … dường như chẳng đọng lại gì trước những tấm ảnh khu rừng cổ tích rợp bướm trên mạng. Điều này càng kích thích trí tò mò của tôi về những câu chuyện của rừng, điều mà ít giới truyền thông hay người nổi tiếng nào có thể truyền tải được chính xác từ Cúc Phương về tới thủ đô tôi ở.
Vườn quốc gia Cúc Phương nằm trên địa phận ranh giới ba khu vực Tây Bắc, châu thổ sông Hồng và Bắc Trung Bộ thuộc ba tỉnh: Ninh Bình, Hòa Bình, Thanh Hóa. Di chuyển từ Hà Nội bằng ô tô mất khoảng 2 tiếng rưỡi. Bước qua cánh cổng “Vườn quốc Gia Cúc Phương”, chúng tôi may mắn được chú Phạm Kiên Cường - Giám đốc Trung tâm Giáo dục Môi trường và Dịch vụ Vườn quốc gia Cúc Phương - đón tiếp và nhận lời phỏng vấn. Một người đàn ông, khác hẳn với sự lo lắng của tôi về hình tượng “giám đốc”, có nụ cười sáng, phúc hậu và khoác trên mình đồng phục kiểm lâm Việt Nam. Thật sự là một người dễ gần và thân thiện hơn so với chúng tôi tưởng tượng.
Vì chủ đề “Du lịch sinh thái bền vững” đang rất được giới trẻ quan tâm, chúng tôi đã quyết định lựa chọn hai câu hỏi sau mong sao có thể hiểu thêm về các hoạt động và tầm nhìn của Vườn quốc gia:
- Thưa chú, hiện nay mô hình du lịch sinh thái ở Cúc Phương đang được triển khai như thế nào? Du khách đến đây thường trải nghiệm những gì đặc trưng nhất của rừng?
Cúc Phương thì là VQG thành lập đầu tiên ở Việt Nam (ngày 07/7/1962). Vườn quốc gia 6 năm liền được bình chọn là VQG hàng đầu Châu Á. Cúc Phương được ví như Thủ đô bảo tồn (nơi đang cứu hộ, bảo tồn trên 70 loài động vật quý hiếm, nguy cấp với gần 3000 cá thể). Tại đây thì du khách có thể đăng ký tham gia chương trình “Hành trình hồi sinh” – Nhận đỡ đầu động vật tại các Chương trình bảo tồn. Tham gia hoạt động tình nguyện tại các chương trình bảo tồn Linh trưởng, Rùa, Thú ăn thịt và Tê tê. Tìm hiểu thiên nhiên, giá trị văn hoá và các giá trị khảo cổ (Động Người xưa, Hang con Moong,…). Khám phá hang động, leo đỉnh Mây Bạc (ngọn núi cao nhất ở Cúc Phương), đi bộ rừng vào ban đêm. Được xem chim, lưỡng cư, bò sát, cắm trại, ngủ rừng và xem động vật hoạt động vào ban đêm…
- Có nhiều ý kiến cho rằng "càng nhiều người đến thì rừng càng khó giữ". Theo chú, làm sao để cân bằng giữa việc phát triển du lịch và bảo tồn hệ sinh thái rừng nguyên sinh?
Ngoài các cháu ra thì thật sự có rất nhiều người đã đặt vấn đề, bởi chắc chắn dù có bảo vệ tới đâu thì việc du lịch hóa cũng sẽ ảnh hưởng phần nào tới sự nguyên sơ nhất của khu rừng. Như vậy là có xung đột giữa công tác bảo tồn và phát triển kinh tế. Vào những ngày lễ điển như 30/4 thì lượng khách rất đông, có những người bay từ tận Hồ Chí Minh ra để tham quan. Hiện tại vẫn chưa có báo cáo hay con số cụ thể về số lượng khách trung bình hay đo lường ảnh hưởng, nhưng Vườn quốc gia vẫn luôn nghiêm ngặt trong các quy định về an toàn cũng như số lượng khách một tour không vượt quá 20 người.
“Nếu chỉ nghe để biết thì chẳng cảm thấy gì đâu, có khi cứ về rồi chú gửi tài liệu cho cũng được ấy chứ.” - chú Kiên Cường nheo mắt cười. Ngoài chú Kiên Cường, đón chào chúng tôi còn có chú Phạm Phú Cường - nhân viên Truyền thông tại Vườn quốc gia Cúc Phương. Chú đề nghị trong quá trình “du ngoạn” sẽ kể cho chúng tôi thêm nhiều câu chuyện của rừng, được chạm vào từng tán cây, leo trèo và cảm nhận từng hơi thở nơi đây,... từ đó mới có cái nhìn trọn vẹn, kết nối được với Cúc Phương bằng mọi giác quan.
Không khí của rừng già luôn khác hẳn cái ngột ngạt, hầm hập của thủ đô. Ngày hôm đó cũng mát mẻ, nên khi xe điện vừa chuyển bánh thì cũng là lúc những tiếng reo vui của chúng tôi ồ ạt vang lên: “mát hơn gió điều hòa là cái chắc”, “ôi cuối cùng cũng được chạm cỏ”,... Chúng tôi phấn khích chỉ vì ngọn gió, cành cây hay có lẽ lâu lắm rồi khi nhìn lên trời mới thấy nhiều màu xanh tới như vậy: màu xanh cây cối tràn ngập tận đáy mắt hòa quyện với màu xanh thẳm của bầu trời những ngày hè mát mẻ chẳng chói mắt, lâu lắm rồi chúng tôi mới được mở mắt thật to như vậy.
2. Màu xanh của muôn loài
Trước khi tham quan, chúng tôi được đưa vào một căn phòng rộng với những bức tường đầy màu sắc, trên đó là nội dung về những chương trình của Vườn quốc gia đã cứu sống biết bao loài động vật quý hiếm.
“The plea of the forest” - dòng chữ trong chương trình thu hút sự chú ý của tôi, cùng với giọng kể nhẹ nhàng của chú Cường:
“Con người có nhà cửa thì động vật và cây cối cũng như vậy. Rừng già chính là ngôi nhà của chúng ta và cả các loài động vật hoang dã. Vậy tại sao rừng lại phải khẩn cầu? Bởi diện tích rừng ngày nay đang bị thu hẹp rất nhiều và điều này do chính tác động của con người tạo nên, cho nên ta cần có những công tác bảo tồn rừng hiệu quả với rất nhiều các chương trình mang tầm cỡ khu vực và thế giới. Và chính dọc những bức tường này đây được các cô chú gọi là Tuyến phố bảo tồn, hai bên đường lát nữa chúng ta đi ngang qua sẽ có những khu vực bảo tồn từng nhóm động vật khác nhau: các loài linh trưởng cấp quý hiếm, các loài rùa cạn, thú ăn thịt như: cầy, mèo rừng, rái cá, tê tê;... chương trình bảo tồn các loài thú móng vuốt: hươu, nai,... Chúng ta phải hàn gắn vết thương bằng cách giúp các bạn động vật quay về lại với thiên nhiên, đưa thiên nhiên muôn loài về trạng thái cân bằng - đảm bảo chuỗi thức ăn và những móc xích của nó không bị phá vỡ. Vì chỉ một loài vật dù rất nhỏ, nếu biến mất sẽ mang tới sự mất cân bằng hệ sinh thái cho con người của chúng ta.”
Trước đây khi mới thành lập, rừng Cúc Phương phải hoạt động khép kín và bí mật phối hợp với lực lượng chức năng để giải cứu những loài động vật hoang dã bị buôn bán trái phép:
“Khi đó người dân còn khổ, phải dựa vào nghề săn bắt để kiếm ăn nên họ không đồng cảm được với muông thú. Nhưng giờ đây khi xã hội đã phát triển, có thêm nhiều bạn trẻ quan tâm tới vấn đề bảo vệ rừng và động vật thì Vườn quốc gia đã chuyển sang hoạt động công khai với rất nhiều chương trình cảm động.”
Có những tấm gương người thật - việc thật yêu thương động vật, những thợ săn đã thật sự bỏ nghề kiếm ăn sau khi tận mắt tìm hiểu về rừng Cúc Phương, hay kể cả chúng ta - những người vô tình hay hữu ý ăn uống và tiêu thụ các sản phẩm động vật hoang dã cũng sẽ dần thay đổi khi đứng trước tuyến phố này.
“Tuyên ngôn bảo tồn của Cúc Phương chính là chúng tôi không lấy hay giết đi bất cứ thứ gì của rừng già cả. Vậy các con có biết thứ duy nhất chúng ta có thể giết tại đây là gì không?”
Tới đây chúng tôi trầm ngâm suy nghĩ, cái thấm mệt của chặng đường dài di chuyển khiến tôi chẳng động não nổi mà chỉ thấy có con muỗi đang vo ve trước mặt. Tôi toan thốt lên hai tiếng “con muỗi” nhưng chú Cường đã cười hiền và bảo rằng:
“Thứ duy nhất chúng ta có thể giết tại đây chính là Thời gian. Và thứ duy nhất ta có thể để lại cũng chỉ là những dấu chân mà thôi”
Đúng như lời chú kể, chúng tôi sau đó được đi tham quan nơi cứu hộ các loài từ Linh trưởng, Rùa, cho tới thú ăn thịt như Rái cá, Tê tê,... Tất cả đều được bảo vệ và nuôi đúng theo tập tính sinh hoạt và ăn uống, đúng với môi trường sống của mình. Các loài động vật ở đây hầu hết nằm ở thang động vật “quý hiếm”: từ nguy cấp cho tới đặc biệt nguy cấp nên phải được bảo vệ và theo dõi để phối giống tránh tuyệt chủng. Cúc Phương cũng là Vườn quốc gia duy nhất có mô hình “Bán hoang dã” - nơi huấn luyện cho những bạn thú đã đủ cứng cáp để quay trở về rừng, về ngôi nhà mà bạn thuộc về.
Nơi ở của các bạn được chia theo từng nhóm, với mỗi chiếc lồng nhỏ - hay ngôi nhà đều có những biển hiệu để chúng tôi phân biệt từng loài: vượn có đuôi tiêu biến, sống theo gia đình một đực một cái, phân biệt giới tính bằng màu lông; voọc có đuôi dài giữ thăng bằng, con non có lông vàng óng, sẽ giơ hai tay tiết độc để tự vệ,... Mỗi bạn đều có cho mình những cái tên riêng rất đáng yêu gắn với câu chuyện cuộc đời của bạn. Có bạn vượn tên “Mừng” được giải cứu trong một lần buôn bán trái phép động vật hoang dã, bạn mất bố mẹ nên khi mới đến vườn đã rất buồn và cô đơn, giờ bạn đã có “ba cô vợ xinh xắn” và những đứa con. Có bạn vượn “Mafia”, nghe thì rất hay nhưng bạn cũng là nạn nhân bị bắt nhốt suốt 15 năm trời của một ông trùm ma túy đã bị bắt giữ năm 2018, hay có cả một bạn tê tê còn đang sinh sống chung với 13 viên đạn vẫn còn trong cơ thể,...
Càng nghe chuyện và đi sâu vào rừng già, chúng tôi không chỉ ngạc nhiên khi chứng kiến nhiều loài thú lạ mắt mà còn cảm động biết bao trước bản năng sinh tồn, ý chí sống sót của những loài thú dù từng bị săn bắt, buôn bán trái phép,... và cách mà rừng Cúc Phương đã chữa lành cho từng bạn thú có hoàn cảnh đặc biệt. Từ màu đỏ trên những cái bẫy “hàm”, đến những vết đạn vẫn còn lưu lại trong cơ thể, nỗi đau về cả thể xác và tinh thần của các bạn thú giờ đã được Cúc Phương cứu chữa và đem lại một tương lai xanh hy vọng được trở về rừng.
- Màu xanh trong ký ức
Kết thúc chuyến đi thăm đầy kiến thức mới đã được tiếp thu, chúng tôi nghỉ ngơi ăn uống và chuẩn bị cho một sự kiện còn thú vị hơn cả: Tour đêm Cúc Phương. Đúng 7 giờ cả đoàn gồm năm người chúng tôi, một cặp đôi và một đôi bạn thân cùng nhau tiến vào khu rừng đen kịt không một ánh sáng nào.
Chúng tôi được nghe kể một vài thông tin về các loài vật mà nếu may mắn có thể chiêm ngưỡng: đom đóm, hươu, nai, công… Có lẽ vì giờ đoàn đã đông hơn nên không khí giao lưu sôi nổi và hài hước hơn với những câu hỏi của chú Cường: “Đom đóm ăn gì? Đom đóm phát sáng từ đâu?” - tất nhiên, không cần nói bạn cũng tự biết cả đoàn đã đồng thanh câu gì sau câu hỏi thứ hai.
Một tiếng reo vui vang lên.
Tất cả sự chú ý của chúng tôi tập chung về khu rừng tối giờ đây lóe sáng lên ánh vàng - xanh lấp lánh của những chú đom đóm đầu tiên. Từ một, hai đốm sáng, trước mắt chúng tôi là một dải những ánh sáng tí hon đang giăng mắc trên từng tán cây, bay lượn trong không gian như chào đón những vị khách không mời bằng cảnh tượng có 1-0-2 ấy. Không một chiếc điện thoại, dù là Iphone 15 hay 16, chiếc máy ảnh nào có thể bắt lại khoảnh khắc màu nhiệm huyền ảo ấy. Như thể thiên nhiên đang tuyên bố dõng dạc rằng tất thảy những gì trên mạng chỉ là 1/10 những gì đẹp nhất, thật nhất ở thời điểm hiện tại.
“Đúng là không gì đẹp bằng chính mắt mình nhìn thấy!” - anh chàng trong cặp đôi kia vang lên.
“Ở trên thì là bầu trời ngàn sao, phía dưới lại là một rừng đom đóm, quá lãng mạn đi ấy chứ” - một chị trong cặp bạn thân phấn khích nói khi đang giơ máy lên chụp bầu trời.
Một đêm huyền ảo ngàn đom đóm khiến chúng tôi không muốn rời bước. Chú Cường kể rằng khách vãng lai từng tới và choáng ngợp trước những đốm sáng nhấp nháy như đèn treo mà họ so sánh là “đẹp như giáng sinh bên mình vậy!” Đủ để thấy được đom đóm Việt Nam độc lạ và lung linh tới nhường nào.
Chúng tôi đến Cúc Phương vì những cánh bướm trắng tinh khôi, nhưng điều đọng lại sau cùng lại là sắc xanh của muôn loài - màu xanh của sự sống, của hy vọng và trách nhiệm. Màu xanh ấy không chỉ hiện hữu trong rừng sâu, mà còn trong từng ánh mắt, từng bước chân khi con người được kết nối trở lại với thiên nhiên. Bảo tồn thiên nhiên không phải là một khẩu hiệu xa vời, càng không chỉ là công việc của kiểm lâm, mà là lựa chọn sống - để mỗi chúng ta, dù ở bất kỳ đâu, cũng có thể trở thành một phần của hành trình gìn giữ màu xanh ấy cho hôm nay và cả mai sau!
Khánh Linh và nhóm sinh viên Học viện Ngoại giao
