Với dân tộc Pa Kô giữa đại ngàn Trường Sơn, nơi miền Tây Quảng Trị, thổ cẩm là trí tưởng tượng phong phú và khả năng quan sát đời sống tinh tế, được kết tinh qua đôi bàn tay khéo léo của người phụ nữ. Thổ cẩm cũng là ký ức về nguồn cội, là sợi dây kết nối giữa quá khứ và tương lai….
Nhưng do chiến tranh và xu hướng thời trang hiện đại, nghề dệt thổ cẩm khó tránh khỏi bị mai một. Song, người Pa Kô thật may mắn vì vẫn còn đó những con người đau đáu với nghề dệt mà tiền nhân xưa đã dày công gây dựng. Mặc dù việc khôi phục nghề dệt là cả một quá trình dài lâu và không ít khó khăn, vì bên cạnh sự đầu tư khung dệt, nguyên liệu và công sức để học nghề, thì yếu tố quyết định chính là quyết tâm và tình yêu của người thợ dệt dành cho thổ cẩm qua thời gian.
Bà Đoàn Thị Nga với hơn 10 năm gắn bó cùng nghề dệt thổ cẩm ở A Bung
“Hồi nhỏ tôi nhớ vào những ngày mưa và ban đêm, người lớn thường tranh thủ dệt thổ cẩm, còn trẻ con cứ hồn nhiên chơi đùa quanh khung dệt. Sau này tình cờ gặp lại một số người vẫn dệt thổ cẩm giống như bà và mẹ của tôi ngày xưa nên tôi quyết định sắp xếp thời gian để theo học nghề. Tôi tự hào vì mình đã làm được một việc có ý nghĩa. Những ngày không đi làm rẫy thì tôi sẽ dệt ở nhà và hướng dẫn cho nhiều chị em để thổ cẩm truyền thống của dân tộc chúng tôi sẽ còn mãi…”, bà Đoàn Thị Nga tâm sự.
Với sự giúp đỡ tận tình của bà Nga và sự hỗ trợ của chính quyền địa phương, chị em phụ nữ ở các thôn bản như Cu Tài, A Bung của xã La Lay đã mạnh dạn tham gia vào tổ dệt thổ cẩm ngày một đông. Bao tâm huyết của những người giỏi tay nghề như bà Nga, chị Chanh, chị Chua đã được đền đáp.
Sản phẩm thổ cẩm xuất xứ từ vùng đất A Bung bên dòng sông Đakrông vừa giữ được nét văn hóa truyền thống của tổ tiên-như cách phối màu, trang trí hoa văn-vừa có sự cách tân về mẫu mã sản phẩm để phù hợp với xu hướng thời trang hiện đại, nên ngày càng được khách hàng gần xa ưa chuộng. Nghề dệt thổ cẩm truyền thống của người Pa Kô ở nơi đây thực sự hồi sinh và phát triển.
Vào các dịp lễ hội như lễ mừng lúa mới, lễ cưới hỏi, lễ cúng thần núi, lễ hội A Riêu Ping… càng không thể thiếu nghi thức dâng cúng thổ cẩm để bày tỏ lòng hiếu thuận với thần linh, với ông bà, cha mẹ và những người có công với bản làng. Dệt thổ cẩm còn là thước đo về sự khéo léo, đức tính chịu thương chịu khó của người con gái trước lúc đi lấy chồng. Bởi vậy, trong gia đình người Pa Kô ngày xưa, hầu hết các cô gái đều có khung dệt và đến khi về nhà chồng thì cũng sẽ mang theo...
Trải qua hàng trăm năm gìn giữ và lưu truyền, người Pa Kô đã tìm kiếm nguyên liệu để dệt nên những tấm thổ cẩm đa sắc màu với hoa văn, họa tiết độc đáo, đường nét tinh tế. Mỗi sản phẩm có giá trị về nhiều mặt, vừa là vật dụng bảo đảm nhu cầu sinh hoạt, phục vụ cuộc sống, vừa được xem là của cải, thể hiện sự ấm no, giàu có và hơn thế nữa, đó là những tác phẩm nghệ thuật chứa đựng tinh hoa, thể hiện nét đặc trưng độc đáo trong kho tàng văn hóa của người Pa Kô.
Cũng giống như người Pa Kô thì người Chứt sống gần gũi với thiên nhiên, sinh hoạt du canh, du cư từ bao đời nay. Trong đời sống tinh thần của họ, rừng thiêng, núi đá không chỉ là nơi sinh tồn mà còn là cội nguồn văn hóa. Người Rục là tộc người của dân tộc Chứt từng sống trong hang đá, rừng sâu, nổi tiếng với nhiều nghi lễ và phong tục độc đáo, trong đó có lễ cúng Giang Sơn được tổ chức vào tháng 9 âm lịch hằng năm để cầu mùa màng tốt tươi, bản làng yên bình.
Trong nghi lễ này, già làng sử dụng 2 miếng tre nhỏ ném lên dao để xin keo, thể hiện lòng thành với thần linh. Họ mời các vị thần rừng, thần đất, linh hồn tổ tiên về chứng lễ, qua đó gắn kết cộng đồng, nhắc nhở thế hệ trẻ về trách nhiệm giữ rừng, giữ bản sắc văn hóa. Đây là một trong những nét văn hóa phi vật thể quý báu của người Rục nói riêng, người Chứt nói chung mà tỉnh Quảng Trị đang nỗ lực bảo tồn.
Một nghệ nhân người dân tộc Chứt biểu diễn đàn Chơ-ra-bon
Bên cạnh nghi lễ tín ngưỡng, người Chứt còn lưu giữ nhiều làn điệu dân ca, dân vũ, dân nhạc mang âm hưởng đại ngàn. Những bài hát bằng tiếng dân tộc được thể hiện trong các dịp lễ hội, cúng lúa mới, mừng nhà mới, cưới hỏi… luôn vang lên giữa núi rừng, hòa quyện tiếng đàn Chơ-ra-bon – loại nhạc cụ truyền thống duy nhất còn được lưu giữ đến ngày nay. Những lời ca, tiếng hát của người Chứt chứa đựng tình cảm sâu lắng, mộc mạc, như lời tâm sự của người thân, hay kể lại những câu chuyện đời sống thường nhật.
Ông Đinh Xuân Bàn, ở bản Yên Hợp, xã Thượng Hóa, huyện Minh Hóa, tỉnh Quảng Bình nay là xã Kim Phú, tỉnh Quảng Trị là người đam mê sưu tầm văn hóa dân tộc Chứt và được xem là “thư viện sống” về văn hóa truyền thống. Ông Bàn tham gia nhiều sự kiện văn hóa, chia sẻ những điệu đàn, câu hát, nghi lễ, phong tục cổ xưa; đồng thời vận động cộng đồng giữ gìn bản sắc trong sinh hoạt hằng ngày.
Ông Đinh Xuân Bàn cho biết, trong những ngày cúng lúa mới, người Chứt cùng quây quần và hát những bài hát bằng tiếng dân tộc trong tiếng đàn Chơ-ra-bon hay còn gọi là đàn ống. Cây đàn này là nhạc cụ duy nhất mà người Chứt còn lưu giữ được qua các biến động lịch sử. Cùng với tiếng đàn mang âm sắc độc đáo, du dương, những câu ca, bài hát của đồng bào dân tộc Chứt cũng mang bản sắc đặc biệt. Ông Đinh Xuân Bàn rất quan tâm gìn giữ những làn điệu dân ca của người Chứt: “Trước đây từ thời ông cha các giá trị này vẫn tồn tại nhưng sau này ông cha qua đời thì các giá trị này mai một. Việc sưu tầm và tìm tòi những giá trị mà cha ông truyền lại và sáng tác ra một vài làn điệu để lan tỏa, truyền lại bà con được biết về bản sắc dân tộc của mình như thế nào, con cháu sau này cũng biết và duy trì bản sắc văn hóa dân tộc Chứt và các làn điệu của địa phương”.
Việc gắn bảo tồn văn hóa dân tộc Chứt với phát triển du lịch là hướng đi phù hợp, giúp đồng bào không chỉ giữ gìn bản sắc mà còn tạo sinh kế, phát triển kinh tế và để nghề dệt thổ cẩm truyền thống của người Pa Kô không bị mai một, bên cạnh việc tổ chức các lớp truyền dạy nghề cho thế hệ trẻ, hình thành các tổ dệt tự nguyện, thì chính quyền các cấp và ngành văn hóa, du lịch của tỉnh Quảng Trị cũng cần có những biện pháp tích cực để thổ cẩm vừa góp phần giải quyết việc làm, xóa đói, giảm nghèo bền vững, vừa lưu giữ bản sắc văn hóa đặc sắc của đồng bào Pa Kô trên dãy Trường Sơn.
