“Bắc Bổ Đà, Nam Hương Tích”: Đại danh lam cổ tự của dòng Thiền Lâm Tế

Quần thể di tích chùa Bổ Đà, còn gọi là chùa Quán Âm núi Bổ Đà hay Bổ Đà Sơn Quán Âm Sơn Tự (gọi tắt là chùa Bổ hay Tứ Ân Tự) nằm uy nghiêm trên dãy Bổ Đà Sơn thuộc thôn Tiên Lát Thượng và Tiên Lát Hạ, xã Tiên Sơn, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang.

Tương truyền chùa được xây dựng từ thời Lý (thế kỉ XI), trải qua nhiều triều đại, chùa Bổ Đà đã trở thành một trong những đại danh lam cổ tự của dòng Thiền Lâm Tế ở miền Bắc Việt Nam. Năm 2016, chùa Bổ Đà được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng là di tích lịch sử - kiến trúc nghệ thuật quốc gia đặc biệt.

Dân gian vẫn truyền tụng câu phương ngôn “Bắc Bổ Đà, Nam Hương Tích” để ca ngợi giá trị và vị thế của chùa Bổ Đà. Câu nói này không chỉ thể hiện sự tôn kính mà còn khẳng định vị trí quan trọng của chùa trong lòng người dân. Là một trong những trung tâm Phật giáo lớn của dòng Thiền Lâm Tế, chùa Bổ Đà đã từng là nơi tu hành và hoằng pháp của nhiều vị cao tăng, góp phần không nhỏ vào việc truyền bá và duy trì đạo Phật tại Việt Nam.

Nằm giữa khung cảnh thiên nhiên hùng vĩ, chùa Bổ Đà không chỉ là một điểm đến tâm linh mà còn là một kiệt tác kiến trúc. Chùa bao gồm nhiều hạng mục như chùa chính, nhà tổ, nhà bia, và nhiều công trình phụ trợ khác, tất cả đều được xây dựng bằng gỗ và gạch nung, mang đậm phong cách kiến trúc cổ truyền Việt Nam. Đặc biệt, hệ thống cổng tam quan, lầu chuông và lầu trống được chế tác tỉ mỉ, tinh xảo, là những điểm nhấn không thể bỏ qua khi đến thăm chùa.

Một trong những đặc điểm nổi bật của chùa Bổ Đà chính là các mảng chạm khắc tinh xảo tại các hạng mục kiến trúc của di tích. Các mảng chạm khắc này thể hiện nhiều đề tài phong phú như: Hoa văn vân mây, vân xoắn, hoa cúc, hình lá lật, linh thú, đề tài tứ linh, tứ quý… Nhìn vào những chi tiết chạm khắc, người ta như thấy được một bảo tàng kiến trúc mang phong cách nghệ thuật đan xen giữa thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVIII) và thời Nguyễn (thế kỷ XIX). Sự tinh tế và tỉ mỉ trong từng chi tiết chạm khắc không chỉ thể hiện tay nghề điêu luyện của các nghệ nhân xưa mà còn phản ánh tư tưởng, triết lý và thẩm mỹ của từng thời kỳ lịch sử.

Chùa Bổ Đà còn nổi tiếng với vườn tháp - một không gian độc đáo và linh thiêng. Vườn tháp bao gồm  110 ngôi tháp và mộ lớn nhỏ khác nhau của các vị sư tổ và tăng ni đã từng tu hành tại chùa. Mỗi tháp mộ đều được xây dựng bằng gạch và đá, với kỹ thuật truyền thống bắt mạch vôi mật mía có kiến trúc đơn giản nhưng trang nghiêm, phản ánh sự tôn kính và lòng biết ơn đối với những người đã góp phần duy trì và phát triển ngôi chùa. Vườn tháp không chỉ là nơi an nghỉ của các bậc cao tăng mà còn là một phần không thể thiếu trong tổng thể kiến trúc và cảnh quan của chùa.

Một kho báu khác của chùa Bổ Đà là các bộ kinh xưa cũ, được lưu giữ và bảo quản cẩn thận qua nhiều thế kỷ. Những bộ kinh này không chỉ có giá trị tôn giáo mà còn là tài liệu quý báu về lịch sử và văn hóa. Những bộ kinh ghi chép lại những giáo lý, triết lý và lời dạy của Đức Phật, cũng như những kinh nghiệm tu hành của các vị cao tăng. 

Giá trị nhất phải kể đến Bộ ván kinh Phật, là một trong những bộ kinh khắc gỗ cổ nhất Việt Nam với hơn 2.000 mộc bản. Việc bảo tồn và gìn giữ các bộ kinh này thể hiện sự trân trọng đối với di sản tinh thần và trí tuệ của người xưa, đồng thời giúp truyền đạt và lan tỏa những giá trị đạo đức và nhân văn cao đẹp cho thế hệ sau. Năm 2017, Mộc bản chùa Bổ Đà được công nhận là Bảo vật Quốc gia. 

Bao quanh chùa là cảnh quan thiên nhiên tươi đẹp, với rừng cây xanh mát và các dòng suối nhỏ chảy róc rách. Khí hậu trong lành cùng không gian yên bình khiến chùa Bổ Đà trở thành nơi lý tưởng cho những ai muốn tìm về sự tĩnh lặng và thanh tịnh. Không chỉ là một di tích tôn giáo, chùa Bổ Đà còn là một địa điểm du lịch hấp dẫn, thu hút hàng nghìn du khách mỗi năm.

Hàng năm, chùa Bổ Đà tổ chức nhiều lễ hội và hoạt động tâm linh quan trọng, trong đó Lễ hội Bổ Đà diễn ra vào tháng Giêng âm lịch là sự kiện lớn nhất, thu hút đông đảo Phật tử và du khách từ khắp nơi đổ về. Các hoạt động như lễ cúng, tụng kinh và các nghi lễ truyền thống không chỉ giúp giữ gìn văn hóa Phật giáo mà còn tạo cơ hội cho người dân thể hiện lòng thành kính, nguyện cầu bình an và hạnh phúc. Lễ hội này được Bộ VHTTDL công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.  

Chùa Bổ Đà không chỉ là một công trình kiến trúc độc đáo mà còn là một biểu tượng văn hóa, tâm linh sâu sắc của miền Bắc Việt Nam. Sự hiện diện của chùa không chỉ làm phong phú thêm đời sống tinh thần của người dân mà còn góp phần quan trọng vào việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc. Như một viên ngọc quý giữa núi rừng Bắc Giang, chùa Bổ Đà xứng đáng là điểm đến không thể bỏ qua đối với những ai yêu mến văn hóa và tín ngưỡng Phật giáo.